Circa 9-15 miljoen ton mest illegaal verdwenen in ZO-Nederland

DE PEEL – In Zuidoost-Nederland is tussen 2013 en 2015 minstens 9,5 miljoen ton mest verdwenen in een illegaal circuit. In deze mest zat circa 47,5 miljoen kg stikstof en 16,5 miljoen kg fosfaat. Naast schade aan natuur & milieu zijn met deze praktijken honderden miljoenen aan mestboetes ontdoken. Dat blijkt uit berekeningen die Mens, Dier & Peel heeft uitgevoerd met gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Hierbij is uitgegaan van de gemiddelde samenstelling van diverse mestsoorten en een fraudepercentage van 25%. Dit percentage is de ondergrens van de fraudepercentages (25% – 40%) die in 2013 / 2014 zijn genoemd door LTO en Cumela (brancheorganisatie van loonwerkers en mestdistributeurs) en in het politierapport ‘Nationaal dreigingsbeeld 2017’. Wanneer de bovengrens (40%) wordt gehanteerd, dan loopt de fraude met mest in ZO-Nederland op tot 15 miljoen ton.

Tijdens een rondetafelgesprek op 22 juni 2017 in de Tweede Kamer gaven diverse deelnemers, waaronder ook vertegenwoordigers van LTO, Cumela en Wageningen Universiteit (WUR) aan dat de omvang van de mestfraude niet valt te kwantificeren. Toch zocht Cumela in januari 2014 de publiciteit met de uitspraak dat 30% tot 40% van het totale mestvolume in ZO-Nederland illegaal wordt verhandeld en/of gedumpt. Een maand eerder, december 2013, kwam LTO Nederland met een vergelijkbaar bericht waarin gesproken werd van een ‘zwarte mestmarkt’.

Een interessante vraag is hoe LTO en Cumela het aandeel gefraudeerde mest zo goed wisten aan te geven? Vast staat dat zowel Cumela als LTO destijds belang hadden bij het naar buiten brengen van dit signaal. Cumela vanwege het transformeren en bevorderen van illegale meststromen richting officiële mesthandel en mestverwerking. LTO vanwege ‘de deal’ met Den Haag dat bij realisering van voldoende mestverwerkingscapaciteit het systeem van dierproductierechten (rem op verdere groei van de veestapel) mogelijk op termijn zou worden afgeschaft.

Gebrek aan toezicht
De WUR publiceerde in 2011 al een rapport, waarin wordt gemeld dat tussen 2006 en 2010 circa 45 miljoen kg fosfaat uit varkensmest is verdwenen. Tijdens het rondetafelgesprek in juni 2017 kon de WUR echter niets zeggen over de omvang van de mestfraude. Mens, Dier & Peel wees in een bijdrage op diverse signalen die wijzen op fraude met mest.

In het politierapport ‘Nationaal dreigingsbeeld 2017’ wordt de omvang van de mestfraude in Nederland geschat op 25% tot 40% (opnieuw gebaseerd op de uitspraken van LTO en Cumela). In dat rapport staat ook te lezen dat fraude met mest relatief eenvoudig is door het gebrek aan toezicht. In de praktijk vindt controle op de meststromen meestal achteraf plaats op papier. Van de ruim 900.000 mesttransporten in Nederland worden er slechts 1.200 per jaar actief gecontroleerd door de NVWA, aldus het politierapport.

Hoe alarmerend deze signalen ook zijn, het maakte tijdens het rondetafelgesprek weinig indruk op de meeste Kamerleden. Ze hadden vooral oor voor uitlatingen vanuit de sector dat de regelgeving te complex is en vereenvoudigd dient te worden. Pas nadat NRC Handelsblad op 11 november 2017 het mestcomplot publiceerde, reageerden diverse politici ‘geschokt’, onder wie Carola Schouten (CU) de nieuwe minister op LNV. De minister ging direct met de sector aan tafel en eiste een plan van aanpak. Over de achterliggende oorzaken of aanscherping van het toezicht werd (althans in het openbaar) niet gesproken. Ook niet over de absolute omvang van de mestfraude.

Omvang mestfraude ZO-Nederland
Is het werkelijk zo moeilijk om de omvang van de mestfraude in beeld te brengen? In dit artikel schetst Mens, Dier & Peel een concreter beeld van de mestfraude in ZO-Nederland aan de hand van cijfers van het CBS (hoeveelheid geproduceerde mest) in combinatie met de eerder genoemde fraudepercentages. Bij hantering van een ondergrens van 25% komt de omvang van de fraude in ZO-Nederland uit op circa 9,5 miljoen ton mest over de periode 2013-2015. Het gaat hierbij om het totaal van vier landbouwgebieden (LB) zoals het CBS die hanteert, te weten De Kempen, Maaskant en Land van Cuijk, Westelijk Peelgebied en Noord-Limburg.

Deze grafiek geeft de hoeveelheid gefraudeerde mest aan per landbouwgebied (LB) in Zuidoost-Nederland. Het gaat hierbij om dunne mest afkomstig van rundvee, mestkalveren, zeugen en mestvarkens. Bij 25% fraude is er in deze gebieden bij elkaar opgeteld 9,5 miljoen ton mest tussen 2013-2015 verdwenen.

Omvang mineralenfraude ZO-Nederland
Het bepalen van de hoeveelheid mineralen in de gefraudeerde mest is lastiger. In de praktijk varieert de samenstelling van mest per diersoort. Hiermee is in het rekenmodel rekening gehouden door een gemiddelde samenstelling te hanteren op basis van drie verschillende bronnen (Eurolab, Instituut voor Bodemvruchtbaarheid en WUR). [zie verantwoording onderaan dit bericht]. Uit deze berekeningen komt naar voren dat er tussen 2013-2015 bij een fraudepercentage van 25% in totaal 47,5 miljoen kg stikstof en 16,5 miljoen kg fosfaat in ZO-Nederland is verdwenen.

Tussen 2013-2015 is er in ZO-Nederland circa 47,5 miljoen kg stikstof verdwenen. Het is aannemelijk dat ook deze fraude ook in de jaren daarna en mogelijk ook daarvoor heeft plaatsgevonden. De totale omvang van de mest- en stikstoffraude is dus waarschijnlijk aanzienlijk hoger. Dit kan een verklaring zijn voor de hogere stikstofdeposities op diverse locaties in Brabant, zoals gerapporteerd door het RIVM via het Meetnet Ammoniak in Natuurgebieden (MAN). Ook de oppervlakte- en grondwaterkwaliteit laat te wensen over, met name in Oost-Brabant, zoals diverse malen gerapporteerd door het Planbureau voor de Leefomgeving.

De omvang van de fraude met fosfaat lag tussen 2013-2015 in ZO-Nederland op circa 16,5 miljoen kg. Deze hoeveelheid is opnieuw gebaseerd op een fraudepercentage van 25%.

Ontdoken boetes
Een volgende vraag die zich aandient: hoeveel geld is er (mogelijk) ontdoken door het laten verdwijnen van deze hoeveelheden mest en mineralen. Uitgaande van het feit dat deze mest niet langs officiële kanalen is afgevoerd, mag worden aangenomen dat deze mest boven de wettelijke gebruiksnormen voor mest, fosfaat en stikstof is aangewend. In dat geval treedt het boetestelsel van de Meststoffenwet in werking.

Daarin staat dat er voor elke kg stikstof boven de stikstofgebruiksnorm een boete van €7 betaald moet worden. En voor elke kg fosfaat boven de fosfaatgebruiksnorm een € 11 boete. Daarbovenop komt een boete van €7 voor elke kg stikstof afkomstig van dierlijke mest boven de EU-gebruiksnorm van 170 kg per hectare. In onderstaande berekening is de hoeveelheid stikstof die aanwezig is in de gefraudeerde mest tevens gehanteerd als overschrijding voor de gebruiksnorm van dierlijke mest.

Bij een fraudepercentage van 25% loopt de totale (ontdoken) mestboete in ZO-Nederland op tot circa 846 miljoen. Het spreekt voor zich dat bij hogere fraudepercentages het boetebedrag nog aanzienlijk hoger uitvalt. Dit bedrag is exclusief de schade aan natuur en leefmilieu. Over het verhalen van deze boetes wordt met geen woord gesproken in het plan van aanpak van de mestfraude…

Opgelegde mestboetes
Op vragen van Kamerlid Rik Grashoff (GroenLinks) antwoordt minister Schouten (LNV) dat er in de eerste helft van dit jaar 18 strafrechtszaken zijn gevoerd in verband met mestfraude. In 14 zaken leidde dit tot strafoplegging en in 2 zaken tot ‘een schuldigverklaring zonder straf of maatregel’ en in 2 zaken ging het om vrijspraak. De opgelegde boetes varieerden van € 500 tot € 50.000.

In een aantal zaken loopt nog hoger beroep. In nog lopende zaken heeft het OM gevangenisstraffen, een beroepsverbod en boetes van ruim € 34.000 tot € 150.000 geëist. Naast deze strafzaken zijn er in 2017 in 1.316 gevallen bestuurlijke boetes opgelegd. De boetes lagen tussen € 100 en € 275.000. In drie procent van de zaken was de boete hoger dan € 42.500. De opgelegde boetes zijn klein bier vergeleken met de omvang van de fraude.

Bovengrens 40%
Het spreekt voor zich dat wanneer de bovengrens (40%) wordt aangehouden, de omvang van de mestfraude in deze vier gebieden nog verder oploopt. In dat geval gaat het (periode 2013-2015) om het verdwijnen van 15 miljoen ton mest, 75 miljoen kg stikstof en 26 miljoen kg fosfaat. Wanneer de jaren 2016 en 2017 worden meegeteld (nog geen officiële CBS-gegevens bekend) en mogelijk ook nog de jaren voor 2013, dan loopt de omvang van de mestfraude in ZO-Nederland nóg veel verder op met circa 3 tot 5 miljoen ton mest per jaar bij een fraudepercentage van respectievelijk 25% en 40%.

Gemeenten Peelregio
In bovenstaande berekeningen wordt de omvang van de mestfraude geduid voor een aantal landbouwgebieden in ZO-Nederland. In onderstaande tabel wordt een indicatie gegeven van de omvang van de fraude in een aantal gemeenten in de Peelregio. Ook in deze berekening is uitgegaan van een ondergrens van 25% fraude met mest.

Omvang mestfraude bij 25% per gemeente in Peelregio

Waar bleef deze mest?
De kernvraag is waar al deze mest is gebleven? De kans dat deze naar verre locaties in het buitenland is getransporteerd, kan worden uitgesloten. Dit zou immers hoge kosten met zich meebrengen. Het is aannemelijker dat dit mestvolume, om op transport- en verwerkingskosten te besparen, lokaal op eigen bedrijf dan wel regionaal is uitgereden op akkers en weilanden boven de wettelijke gebruiksnormen. Dit kan ook een verklaring zijn voor de metingen die het RIVM heeft uitgevoerd, waaruit blijkt dat op diverse plaatsen in Brabant een toename is vastgesteld van de neerslag van stikstofverbindingen in natuurgebieden.

Ook de aanhoudend slechte waterkwaliteit, met name in Oost-Brabant, duidt op meer gebruik van mest dat wettelijk is toegestaan. Verder kan een deel van de mest in de grensstreken naar Duitsland of België zijn getransporteerd en daar gedumpt. Het OM is een onderzoek gestart om deze illegale meststromen in kaart te brengen.

Aanpak mestfraude?
De sector heeft 21 december 2017 een plan van aanpak gepresenteerd om de mestfraude aan te pakken. Het plan behelst kort samengevat de oproep aan mestdistributeurs om een gedragscode te ondertekenen en invoering van certificaten. En passant wil de sector wel grotere mestverwerkingscapaciteit (!) realiseren. Minister Schouten (LNV) wil verder dat NVWA en RVO gerichter gaan handhaven in samenwerking met regionale toezichthoudende instanties en overheden in gebieden ‘waar de waterkwaliteit achterblijft’. Voor extra toezicht door de NVWA is volgens de minister geen geld. Het Brabantse provinciebestuur heeft aangekondigd stappen te gaan zetten om er voor te zorgen dat vergunningen en subsidies niet bij frauderende bedrijven terecht komen. Of andere provincies dit voorbeeld gaan volgen, is niet duidelijk. Verder wordt onderzocht of subsidies aan frauderende bedrijven kan worden teruggevorderd of geblokkeerd.

Opmerkelijk is dat de sector die zich op grote schaal heeft schuldig gemaakt aan mestfraude het voor elkaar heeft gekregen dat de mestregels worden vereenvoudigd onder het mom van ‘het zo efficiënt mogelijk bereiken van milieudoelen’. Argument: “Het huidige stelsel is complex, waardoor controle moeilijker is en de administratieve lasten en de uitvoeringslasten hoog zijn.” Wie deze logica kan volgen, mag het zeggen. Door regels te versimpelen, wordt de kans om te frauderen bepaald niet kleiner. Hooguit moeilijker te bewijzen. Het belangrijkste blijft dat het ontbreekt aan adequaat toezicht en structurele handhaving. Zo lang die niet wordt verbeterd, blijft de kans om te frauderen aanwezig en de pakkans klein. Dat los je niet op met certificaten met een strik eromheen.

Afdekken en wegkijken
In een interview met NRC op 21 december 2017 zei Schouten: “We wisten natuurlijk – helaas – dat mestfraude bestaat. Maar wat mij in het artikel die zaterdag (artikel NRC 11 november 2017) opviel was de cultuur. Het afdekken, het wegkijken, het samenspannen. Een varkensboer alleen kan niks. De transporteur moet het hebben van de mestaanvoer. Iedereen heeft elkaar nodig. Met elkaar houden ze dit in stand.”

Schouten noemt het eerste gesprek in november met de sector „vrij indringend”. Ze had niet het idee dat de belangenbehartigers direct „de urgentie” zagen. „Ik kon mijn boosheid niet goed verhullen. Aan de ene kant willen we als kabinet ruimte geven aan boeren, aan ondernemers en weg van het verhaal dat alles wat daar gebeurt slecht is. Maar als dit dan in de krant staat en alle partijen zeggen dan nog steeds ‘ja maar, ja maar’, dan word ik boos.”

Op de vraag van NRC of het gevoel van urgentie er na het eerste gesprek met de sector nu wel is?, antwoordt Schouten: “In de groep waarmee ik het gesprek voerde, is naar mijn idee wel iets gebeurd. Zij doen hun best hun achterban te overtuigen. Dat waardeer ik. En het is niet zo dat ze na dat het eerste gesprek alleen maar zeiden: het kan niet of het mag niet. Ze zeiden: het wordt een klus om onze achterban te overtuigen, maar wij willen dit.” Schouten noemt dit laatste “een positief signaal”.

NVWA kritisch over aanpak
Toezichthouder NVWA is kritisch over het plan van aanpak. In vakblad De Boerderij zei een woordvoerder dat het plan van de sector om de mestfraude aan te pakken te vrijblijvend is. “Gestelde doelen moeten meer specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden geformuleerd worden. Plan is niet direct gericht op het wegnemen van fraudeprikkel”, aldus de NVWA.

De Brabantse Milieufederatie (BMF) is teleurgesteld over het plan van aanpak.. Het voorgestelde kwaliteitskeurmerk biedt geen enkele garantie dat mestfraudeurs worden gestraft. Alleen met meer controle en strengere straffen voor overtreders, kan de mestfraude effectief worden aangepakt. Minister Schouten moet daarom de handhavingscapaciteit fors uitbreiden, aldus de BMF.

Verantwoording
In de berekeningen voor dit artikel is uitgegaan van een fraudepercentage van 25% (ondergrens zoals genoemd door diverse organisaties en politierapport ‘Nationaal dreigingsbeeld 2017’) voor dunne mest afkomstig van rundvee, mestkalveren, zeugen en mestvarkens. In de praktijk is de omvang, gelet op de hogere percentages tot 40% die door de sector zijn genoemd, waarschijnlijk nóg hoger. Per mestsoort is een gemiddelde samenstelling gehanteerd aan de hand van informatie van Eurolab, WUR en Instituut voor Bodemvruchtbaarheid. Bij het berekenen van de boetes is uitgegaan van overschrijding van de gebruiksnormen en corresponderende bedragen zoals vermeld in de Meststoffenwet (overschrijding gebruiksnorm dierlijke meststoffen €7 per kg stikstof, vermeerderd met €11 per kg waarmee de fosfaatgebruiksnorm is overschreden, vermeerderd met €7 per kg voor het overschrijden van de stikstofgebruiksnorm).

Gemiddelde gehalten mineralen in mest

• Zie ook: Omvang mestfraude en FAQ mestfraude
• Zie ook: 4,3 miljard subsidie van belastingbetalers voor mestvergisters
• Peelregio: hoogste veedichtheid van Europa
• En: Nog steeds ruimte voor groei veesector in de Peelregio?