DEN HAAG – Minister Schouten (LNV, CU) heeft zaterdag 8 september 2018 haar visie gepresenteerd op de toekomst van de agro- en vissector in Nederland. Volgens het rapport ‘Landbouw, natuur en voedsel: waardevol en verbonden’ moet Nederland koploper worden in kringlooplandbouw. “Want de manier waarop we nu ons voedsel produceren raakt steeds verder uit balans. Het gaat verder dan wat de aarde kan geven. En is niet houdbaar”, aldus het rapport. Het klinkt veelbelovend, maar in het rapport komen woorden als ‘veestapel, veedichtheid of mestoverschot’ niet voor. Wel: ‘Bij het bodembeheer wordt toegewerkt naar het toepassen van bewerkte dierlijke mest en steeds minder kunstmest.’ Dat betekent meer mestfabrieken. Is dat duurzame kringlooplandbouw?

Minister Schouten stelt reële vragen aan de orde in haar visierapport. Boeren (en vissers) zitten gevangen in het huidige productiesysteem. Dat is niet toekomstbestendig. Maar hoe komen ze daaruit? Hoe kunnen we het dan wel volhouden? Wat zijn de uitdagingen?  “We kwamen er steeds weer op uit dat we de toekomst van onze voedselvoorziening alleen veilig kunnen stellen als we overstappen op kringlooplandbouw. We moeten immers voorkomen dat we bodem, water en grondstoffen uitputten en de temperatuur op aarde onaanvaardbaar verhogen.”

Visie als meetlat
Volgens het rapport is kringlooplandbouw daar een onontkoombaar en sluitend antwoord op. “Het is een omslag waar ook praktijkervaring mee is opgebouwd en steun voor is in de samenleving. Daar wil ik op voortbouwen”, aldus Schouten. Hoe die omslag naar kringlooplandbouw er concreet uit zou moeten zien, staat niet in het rapport. Het is enkel een visie op hoofdlijnen, geen blauwdruk. “Hoe we dit gaan doen is aan ons allemaal.”

De beleidsvoornemens, plannen, voorstellen en dergelijke dienen volgens de minister worden getoetst aan basisvoorwaarden als voedselveiligheid en -kwaliteit en aan onderstaande meetlat met toetsingscriteria (het zijn vooral vragen):

1. dragen ze bij aan het sluiten van kringlopen, het terugdringen van emissies en het verminderen van verspilling van biomassa in het gehele voedselsysteem?
2. dragen ze wat betreft visserij bij aan een duurzaam bestandsbeheer zonder schade aan de natuurlijke omgeving?
3. versterken ze de sociaaleconomische positie van de agrarisch ondernemer in de keten?
4. leveren ze een bijdrage aan de klimaatopgave voor landbouw en landgebruik?
5. bevorderen ze de aantrekkelijkheid en vitaliteit van het platteland en dragen ze bij aan een bloeiende regionale economie?
6. leveren ze winst op voor ecosystemen (water, bodem, lucht), biodiversiteit en de natuurwaarde van het boerenlandschap?
7. is het dierenwelzijn meegewogen?
8. leveren ze een bijdrage aan de erkenning van waarde van voedsel en het versterken van de relatie tussen boer en burger?
9. versterken ze de positie van Nederland als ontwikkelaar en exporteur van integrale oplossingen voor klimaatslimme en ecologisch duurzame voedselsystemen?

Lokaal, regionaal, internationaal
‘In een stelsel van kringlooplandbouw gebruiken akkerbouw, veehouderij en tuinbouw in de eerste plaats grondstoffen uit elkaars ketens en reststromen uit de voedingsmiddelenindustrie en voedingsketens. Die circulaire ketens kunnen verschillend zijn ingericht: binnen een bedrijf, een regio, Nederland of grensoverschrijdend. Het motto is: lokaal wat kan, regionaal of internationaal wat moet. Resten uit de agrarische sector en de voedselketen (gewasresten, voedselresten, procesafval, mest, compost) worden opnieuw benut of verwerkt tot nieuwe (hulp)producten. Kringloopbedrijven verbruiken zo min mogelijk energie en gebruiken zo veel mogelijk hernieuwbare energie.’

Op NPORadio1 noemde Schouten als voorbeeld het hergebruik van suikerbietenloof als veevoer na de oogst. Een nogal vreemd voorbeeld. Bietenloof (en andere restproducten uit de akkerbouw) is vaak maar een beperkte periode in het jaar beschikbaar en is volstrekt onvoldoende om de enorme veestapel in Nederland te voeden. Bovendien wordt bietenloof nu veelal gebruikt als groenbemester wat ook een prima functie is binnen de kringlooplandbouw.

Bewustzijn leefomgeving
Positief aan het rapport is dat consumenten een rol vervullen in de kringlooplandbouw en dat zij beseffen dat de voedselproductie grote invloed heeft op onze leefomgeving. Inwoners van veedichte gebieden hoef je dat niet meer uit te leggen; die ervaren dat dagelijks. De rol die supermarkten, handelaren en importeurs spelen in de productieketen komt niet aan de orde in het rapport. Wel erkent Schouten dat kostenverlaging en productieverhoging tot druk op de leefomgeving leiden.

‘Dit is in Nederland ten koste gegaan van biodiversiteit, het milieu, kwaliteit van drinkwater en de aantrekkelijkheid van het landschap. In de loop van de tijd is ook door de verstedelijking en de afname van de agrarische beroepsbevolking een ruime afstand ontstaan tussen boeren en burgers. De laatsten weten weinig meer over de herkomst van hun voedsel. Dit leidt ertoe dat boeren en tuinders zich niet altijd gewaardeerd voelen voor het voorzien in het dagelijks eten en drinken van mensen.’

Wereldspeler en internationale dimensie
Als het om concrete maatregelen gaat, komt de minister niet veel verder dan het terugdringen van voedselverspilling en een richtlijn inzake oneerlijke handelspraktijken in de relatie tussen ondernemingen in de voedselketen. Hoe belangrijk dit ook is, een concrete visie op het aanpakken van de macht van supermarktconcerns, multinationals en internationale handel ontbreekt. ‘Hoewel de meeste mensen hun eten zullen blijven kopen bij de supermarkt, is het wel mogelijk de boeren en tuinders in de omgeving van een stad beter in beeld te brengen.’ Kringlooplandbouw is volgens deze visie vooral een educatief project. Het voedsel dat bij veel mensen op het bord belandt, zal uiteindelijk nog steeds van ver komen en bepaald worden door de grote spelers in de markt.

Elders in het rapport staat het klip en klaar: ‘Bij de ontwikkeling van kringlooplandbouw speelt de internationale dimensie een grote rol. Markten zijn internationaal en kringloopsystemen kunnen zich eveneens over nationale grenzen heen uitstrekken. In een aantal gevallen heeft de Nederlandse industrie zich via convenanten verplicht enkel deze duurzaam gecertificeerde, op circulariteit gebaseerde producten te gebruiken. Dankzij de sterke Nederlandse positie in deze ketens kunnen wij meepraten over de duurzaamheid van de teelt in andere delen van de wereld en zo een gunstig hefboomeffect hebben op internationale milieu- en natuurdoelen en biodiversiteit.’

Schouten noemt weer geen concrete voorbeelden, maar waarschijnlijk doelt ze hier onder andere op RTRS-soja, genetisch gemanipuleerde soja die op grote schaal in Zuid-Amerika en de VS met glyfosaat (Roundup) wordt bespoten. Is dit duurzame kringlooplandbouw?

Bewerkte dierlijke mest
Het klinkt veelbelovend ‘kringlooplandbouw’, maar in het rapport komen woorden als ‘veestapel, veedichtheid, mestoverschot, vleesconsumptie’ of ‘grondgebondenheid’ niet voor. Wel: ‘Bij het bodembeheer wordt toegewerkt naar het toepassen van bewerkte dierlijke mest en steeds minder kunstmest.’

Zonder het beestje bij de naam te noemen, wordt het mestoverschot volgens deze kringloopvisie (nog meer dan nu het geval is) getransporteerd en verwerkt in mestfabrieken. Daarmee wordt de verstoorde balans (grootschalige import van grondstoffen uit andere werelddelen en export van producten naar de wereldmarkt) gewoon in tact gelaten. Is dat de beloofde omslag naar een duurzame kringlooplandbouw?

Import en export
Nee, want elders in het rapport staat het klip en klaar: ‘De diversiteit in agrarische bedrijvigheid en samenwerkingsverbanden in de kringlooplandbouw zal groot zijn. De ene ondernemer zet in op voedselproductie voor de lokale markt en zoekt daarvoor partners, een ander ziet kansen voor de export naar de wereldmarkt en benut daarvoor zijn internationale relaties; vaak gaat het om de combinatie van beide. Voor de een zal schaalvergroting de oplossing zijn, voor de ander is een multifunctionele aanpak de toekomst.’

Laat één ding duidelijk zijn: de circulaire visie van minister Schouten heeft niets van doen met het daadwerkelijk sluiten van de thans compleet verstoorde kringlopen. En al helemaal niets met het principe ‘grondgebondenheid’, waarbij kringlopen lokaal gesloten zijn.

Klimaatdoelen
Schouten geeft aan dat de uitstoot van broeikasgassen in de hele wereld drastisch omlaag zal moeten. Volgens het kabinet moet de Nederlandse land- en tuinbouw de uitstoot van de broeikasgassen met minstens 3,5 megaton CO₂-equivalenten verminderd hebben in 2030. ‘Klimaatvriendelijk werken is de nieuwe norm.’ Als voorbeeld noemt de minister de overgang naar integraal duurzame en emissiearme stal- en houderijsystemen. ‘Deze verbeteren het leefklimaat voor mens en dier en verlagen of voorkomen de emissies van broeikasgassen, ammoniak, geur en fijnstof.’ Kennelijk wordt de oplossing in Nederland nog steeds gezocht in techniek; niet in een andere koers.

Verder wordt verwezen naar ‘ontwikkelingslanden waar het klimaatbestendig maken van de landbouw essentieel is’, aldus het rapport. ‘Lokale productiesystemen halen het maximale uit de beperkt beschikbare hulpbronnen, maar deze zijn tegelijkertijd zodanig extensief dat de productiviteit te laag is voor een economisch rendabele bedrijfsvoering. De opgave is om die kringlopen duurzaam te intensiveren, in plaats van de toepassing van industriële lineaire productiesystemen met (te) veel hulpstoffen en herinrichting van het land ten koste van natuur.’

Al het vlees duurzaam?
Mooi omschreven, maar de vraag is hoe de ontsporing van de agrosector zoals thans op grote schaal wereldwijd plaatsvindt, in de toekomst kan worden voorkomen en bestreden zo lang de multinationals het voor het zeggen hebben? De visie van Schouten geeft een aardige omschrijving van de problematiek, maar is toch vooral iets meer van hetzelfde in soms andere woorden. De smaak die blijft hangen is die van oude wijn uit een nieuwe zak. In Brabant kregen we in 2011 ook al zo’n visie voorgeschoteld: ‘Al het vlees duurzaam in 2020’. Is niets van terecht gekomen.

• Visie Schouten (LNV): waardevol en verbonden (PDF)
• Zie ook RIDL&V: ‘Duurzame voedselketen vergt integrale aanpak’ (2012)
• En Pablo Tittonell: ‘Nederlandse landbouw kan geheel biologisch’ (2013)