BRUSSEL/SÃO PAULO – Nederland importeerde in 2021 4,2 miljard kg sojabonen, waarvan 2,4 miljard kg (57%) uit Brazilië. Circa 1 miljard kg werd weer uitgevoerd. Volgens het CBS wordt ruim 75% van de geïmporteerde soja tot veevoer verwerkt. Bij de teelt van soja, vaak genetisch gemanipuleerd, worden grote hoeveelheden landbouwgif gebruikt. Volgens een documentaire van Arte.tv kunnen via de import van grondstoffen en producten allerlei middelen op ons bord belanden die in de EU al decennia zijn verboden.
In de documentaire “Pestizide; Europas zynischer Giftexport” schonk Arte.tv in 2022 aandacht aan de bedenkelijke rol van drie grote Europese chemieconcerns, BASF, BAYER en Syngenta, bij de productie en wereldwijde handel in landbouwgif. Daaronder bevinden zich ook middelen die al decennia in de EU zijn verboden, zoals atrazin en paraquat.
Fragment uit de Arte-documentaire Pestizide: Europas zynischer Giftexport. Een medewerker van een landbouwbedrijf in Brazilië mengt – zonder luchtwegbescherming – jerrycans met landbouwgif.
Ondanks het gebruiksverbod in de EU, worden deze middelen nog steeds geproduceerd en geëxporteerd door genoemde drie concerns. Via de import van producten en grondstoffen die met deze in de EU verboden middelen zijn bespoten, kunnen residuen alsnog in onze voedselketen terechtkomen. Indirect via de import van grondstoffen voor veevoer, maar ook direct via de import van bijvoorbeeld koffie of suikerriet.
Gifatlas
Een van de experts die in de Arte-documentaire aan het woord komt, is prof. dr. Larissa Bombardi (University of São Paulo). Ze deed onderzoek naar het gebruik van landbouwgif en de impact daarvan op samenlevingen en leefmilieu in Brazilië. In 2017 publiceerde ze een uitgebreide studie in het Portugees, afgekort aangeduid met de titel ‘Gifatlas’. In 2019 volgde een Engelstalige update van dit onderzoek.
Uit het onderzoeksrapport van prof. Bombardi blijkt dat de wettelijke normen voor residuen van landbouwgif in de EU in de meeste gevallen strenger zijn dan in Brazilië. Opmerkelijk is dat dit voor glyfosaat, een middel dat op grote schaal in de sojateelt wordt gebruikt, juist níet geldt. Brazilië hanteert volgens prof. Bombardi maximaal 10 mg/kg residu afkomstig van glyfosaat in sojabonen, terwijl de EU 20 mg/kg hanteert. Dat is 2x hoger.
Soja: 150 bestrijdingsmiddelen
Maar glyfosaat is zeker niet het enige middel dat in Brazilië wordt gebruikt. Volgens de Gifatlas zijn in de sojateelt in Brazilië 150 verschillende bestrijdingsmiddelen toegestaan.
Nederland is veruit de grootste importeur (en doorvoerder) van soja in de EU. Een deel van deze middelen is expliciet verboden in de EU. Toch worden die nog steeds in de EU geproduceerd en gebruikt in onder andere Brazilië. Sterker nog: tussen 2015 en 2017 steeg het aantal in de EU verboden middelen voor sojabonen van 26 naar 35.
Prof. Bombardi: “As for soybean there are 150 agrotoxins authorized for its cultivation in Brazil, but 35 out of these are prohibited in the EU. In other words, 23% of the agrotoxins used in Brazil for the cultivation of soybean are prohibited in the EU and, just as in the case of coffee; a great part of them has been prohibited for more than 15 years in the EU.”
Toezicht en handhaving
De vraag is of in Brazilië adequaat rekening wordt gehouden met het bespuiten van gewassen die bestemd zijn voor export naar de EU? En of bij de import in de EU eveneens adequaat wordt gecontroleerd op de aanwezigheid van residuen van verboden middelen? Uit de Arte-documentaire blijkt dat daar serieuze vraagtekens bij geplaatst kunnen worden.
De documentaire laat onder andere zien dat bij de teelt van pompoenen in Brazilië middelen worden gebruikt die in de EU al decennia zijn verboden. De betrokken medewerkers weten niet eens dat ze met deze in de EU verboden middelen werken, terwijl deze pompoenen wél wereldwijd worden geëxporteerd. Tot die verboden middelen behoren onder andere atrazin en paraquat [meer info hieronder].
Onderduiken na bedreigingen
Kort nadat prof. dr. Larissa Bombardi een presentatie over haar onderzoek had gegeven in het Europees parlement moest ze halsoverkop onderduiken en haar land verlaten na doodsbedreigingen. Diverse media en wetenschappers schonken aandacht aan deze gebeurtenis; in Nederland bleef het opvallend stil. Prof. Bombardi werkt sinds 2023 aan de Université de Paris aan het Centre d’études en sciences sociales sur les mondes africains, américains et asiatiques.
- European Network of Scientists for Social and Environmental Responsibility: Open letter in support of Prof. Dr. Larissa Bombardi
- Larissa Bombardi: “Besser eine lebendige Mutter in Belgien als eine tote in Brasilien” (interview Zeit Online)
- Dr. Larissa Bombardi (Université de Paris)
Nederland grote importeur
Nederland is volgens het CBS de grootste importeur van soja, palmolie en cacao binnen de EU. Brazilië is het land buiten de EU waar Nederland de meeste goederen met risico op ontbossing vandaan haalt. In 2022 waren deze goederen € 3,2 miljard waard. Het ging vooral om soja en hout of houtproducten. Andere herkomstlanden in de top 10 zijn Uruguay (hout en rundvlees), Argentinië (rundvlees en soja) en Ghana (cacao). Grote vraag blijft hoe het staat met het toezicht en de handhaving op de aanwezigheid van residuen in deze geïmporteerde goederenstromen…
Hierna volgt achtergrondinformatie over een aantal in de EU verbonden bestrijdingsmiddelen, zoals Atrazin en Paraquat.
Atrazin: systemisch herbicide
Atrazin werd in 1958 voor het eerst op de markt gebracht door de Zwitserse firma Ciba-Geigy (later overgenomen door Syngenta) onder de handelsnaam Gesaprim. Het is een ‘systemisch herbicide’; dat betekent dat het gif geleidelijk wordt opgenomen door de bespoten “onkruiden”. Vergeleken met oppervlakteherbiciden hebben systemische bestrijdingsmiddelen doorgaans een langzamere werking, maar ze blijven wel langer in het milieu aanwezig.
In wetenschappelijke studies worden tal van bijwerkingen toegeschreven aan atrazin, waaronder verstoringen van het endocriene systeem. Ook is er bewijs dat de stof invloed heeft op de voortplanting en er zijn aanwijzingen voor risico op ontwikkelen van kanker. Decennia na introductie werd duidelijk dat atrazin en afbraakproducten als desethylatrazin via het grondwater uiteindelijk ook in drinkwaterbronnen terecht kan komen.
Atrazin: verboden in EU
De EU heeft atrazin in oktober 2003 op de lijst verboden middelen geplaatst. In Duitsland gebeurde dat al in 1991 en in Oostenrijk in 1995. Ondanks dit verbod duikt atrazin nog steeds op in het milieu. Vooral bij hoogwater spoelt het middel uit via destijds bespoten akkers. Buiten de EU wordt atrazin nog steeds op grote schaal gebruikt onder een 20-tal handelsnamen, waaronder Atrazine, Farmco, Malermais, Primatol, Weedex, enz.
Buiten de EU wordt atrazin gebruikt bij de teelt van onder andere maïs, aardappelen, tomaten en asperges. In de USA, waar het middel nog steeds is toegestaan, maakt Syngenta reclame via www.atrazine.com: “Atrazine’s effectiveness and safety is well documented throughout the United States and around the world, with more than 7,000 scientific studies conducted on the product.” De Amerikaanse toezichthouder Environmental Protection Agency (EPA) maakte juni 2022 bekend dat er restricties in aantocht zijn op het gebruik van atrazine.
Paraquat: zeer giftig
Een ander omstreden middel is paraquat, een insecticide dat sinds eind 2007 verboden is in de EU, het Verenigd Koninkrijk én -opmerkelijk- ook in Zwitserland, de hoofdzetel van fabrikant Syngenta (Basel). Paraquat is een snelwerkend, niet-selectief middel dat zeer giftig is voor planten.
Het middel werd in de jaren ’60 ontwikkeld en op grote schaal geproduceerd door het Britse chemiebedrijf Imperial Chemical Industries (ICI). Dit bedrijf is later overgenomen door het Zwitserse concern Sygenta dat op zijn beurt is overgaan in Chinese handen. Paraquat wordt onder verschillende merknamen verkocht, waaronder Gramoxone, Luxan Paraquat, Paraquat Protex en Priglone.
Ziekte van Parkinson
Hoewel paraquat in diverse studies in verband wordt gebracht met de Ziekte van Parkinson, mag het middel nog altijd in een groot aantal landen worden gebruikt, waaronder de Verenigde Staten. Daar valt Paraquat onder de classificatie ‘restricted use’. Dit betekent dat het middel uitsluitend door gecertificeerde bedrijven mag worden toegepast.
In Brazilië is Paraquat sinds september 2017 op de lijst verboden middelen geplaatst, maar de vraag is hoeveel voorraden daar nog beschikbaar zijn en of er daadwerkelijk adequaat toezicht wordt gehouden op het staken van het gebruik van verboden middelen? Blootstelling aan paraquat kan zeer ernstige, onomkeerbare gevolgen hebben met zelfs fatale afloop. Volgens een artikel in Dagblad Suriname (2020) wordt het middel ook gebruikt om zelfmoord te plegen (Dagblad Suriname).
Pleidooi voor verbod
Wereldwijd wordt al jaren gepleit voor een volledig verbod. Een overzicht van landen die paraquat inmiddels hebben verboden is te vinden op Drugwatcher. Pogingen om het middel op de lijst gevaarlijke stoffen van de UN Rotterdam Convention te plaatsen, worden onder andere geblokkeerd door India en Guatemala met steun van de producerende chemiebedrijven.
Op de website www.paraquat.com, eigendom van Syngenta, staat dat paraquat kan worden toegepast in uiteenlopende teelten, van citrusvruchten tot mais en soja, aardappelen en rijst, maar ook katoen en pinda’s. Het middel wordt door de producent zelfs aanbevolen met de slogan ‘Paraquat is helping in the fight against glyphosate resistant weeds’ en ‘Farmers rely on paraquat to grow better crops, while protecting their soil and water’.
Het zoveelste bewijs van de onwil en onkunde van de “overheid” (in dit geval EU). Maar tegen dit soort wantoestanden optreden: ho maar!